„Mało znani krakowscy uczeni – Emilian Czyrniański” – felieton

W moich felietonach piszę głównie o odkryciach naukowych i o pionierskich rozwiązaniach technicznych, ale chętnie przywołuję także wiadomości o ludziach, którzy tych odkryć czy wynalazków dokonali. Szczególnie się cieszę gdy owymi odkrywcami są Polacy, zwłaszcza tacy, których dokonania są zdecydowanie zbyt mało znane. Dzisiaj chce Państwu opowiedzieć o wybitnym chemiku, profesorze Emilianie Czyrniańskim. Był on Łemkiem spod Nowego Sącza więc drogę do stopni naukowych miał dość długą: najpierw musiał ukończyć gimnazjum w Nowym  Sączu, potem odpowiednik Liceum w Przemyślu, następnie Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Akademii Technicznej we Lwowie, a na koniec dodatkowe studia chemiczne i farmakologiczne na Uniwersytecie Karola w Pradze. Przypomnę, że Praga była wtedy miastem należącym do tej samej Monarchii Austro-Węgierskiej co Lwów, więc w ścisłym sensie nie były to studia zagraniczne, ale oczywiście wymagały biegłej znajomości języka niemieckiego.

Po ukończeniu studiów (w 1851 roku) Czyrniański został zaproszony do Krakowa, gdzie na UJ w 1852 roku uzyskał doktorat, a w 1859 roku otrzymał nominację na stanowisko profesora zwyczajnego.

Jak wynikło ze studiów w Pradze, Czyrniański biegle posługiwał się językiem niemieckim, ale był polskim patriotą, więc gdy władze zaborcze Austro-Węgier nakazały prowadzenie wszystkich zajęć na UJ w języku niemieckim – on uporczywie wykładał wyłącznie po polsku, za co otrzymał pisemną naganę. Zamiast się zmartwić – chwalił się wszędzie tym dokumentem i w testamencie zapisał, że ową naganę za polskość należy mu włożyć do trumny.

Czyrniański był ceniony na UJ. W 1866 roku wybrano go na stanowisko Dziekana Wydziału Filozoficznego (chociaż zajmował się wyłącznie chemią i fizyką) a w 1874 roku został Rektorem UJ. Gdy powstała w Krakowie Akademia Umiejętności Czyrniański był jej czynnym członkiem od początku jej istnienia (to znaczy od 1873 roku).

Naukowo profesor Czyrniański badał skład chemiczny różnych substancji, między innymi kwasów wydzielonych z korzenia kozłka lekarskiego oraz wód mineralnych krynickiej, iwonickiej, lubieńskiej i swoszowickiej. To właśnie jego prace naukowe przyczyniły się do tego, że w odpowiednich miejscowościach powstały uzdrowiska, oferujące kuracjuszom leczenia i wzmacnianie zdrowia za pomocą wód mineralnych – wypijanych lub używanych do leczniczych kąpieli. Między innymi kariera uzdrowiskowa Krynicy zaczęła się od naukowych prac profesora Czyrniańskiego.

Obok prac aplikacyjnych profesor Czyrniański działał intensywnie na gruncie czystej nauki. Pracował nad prawidłowym polskojęzycznym nazewnictwem związków chemicznych, a także tworzył wzory strukturalne cząsteczek związków chemicznych. Opracował koncepcję, że atomy nie są niepodzielnymi cząstkami materii, lecz składają się z mniejszych cząstek, które nazwał niedziałkami i którym przypisał ruch wirowy. W ten sposób na wiele lat przed Nielsem Bohrem wymyślił koncepcje spinu, ale pod wpływem gwałtownej krytyki profesorów: fizyka Kuczyńskiego i chemika Radziszewskiego zaniechał tych rozważań i nie opublikował ich w językach powszechnie używanych w nauce, więc jego praca na ten temat, wydana po polsku w rocznikach PAU, jest dziś tylko mało znaczącą ciekawostką.

Głównym osiągnięciem prof. Czyrniańskiego było stworzenie na UJ nowoczesnej Katedry Chemii. W 1851 roku Czyrniański dostał dla tworzonej Katedry jeden niewielki gabinet. Czyrniański walczył o więcej pomieszczeń i w 1870 dostał do dyspozycji cały nowy budynek (obecny adres Olszewskiego 2), w którym na parterze urządził 8 laboratoriów dla studentów (doceniał znaczenie prac eksperymentalnych w kształceniu chemików), a na piętrze dużą salę wykładową i laboratoria do prac badawczych dla samego profesora, ale także dla współpracowników. Opieka nad tymi współpracownikami to także duża zasługa prof. Czyrniańskiego. „Spod jego ręki” wyszli wybitni uczeni: Karol Olszewski, Karol Krzyżanowski i Karol Trochanowski.

Pracując naukowo i organizacyjnie prof. Czyrniański nie zaniedbywał też roli nauczyciela akademickiego. Dla kształcenia młodzieży napisał najpierw podręcznik „Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych” (pisownie oryginalna), który doczekał się trzech wydań (1857, 1866, 1874), a potem także chemii organicznej „Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych” (pisownia oryginalna, książka wydana w 1874 roku). Jego podręczniki akademickie były także – w uproszczonej wersji – wykorzystywane w szkolnictwie średnim, więc przyczynił się do edukacji chemicznej całych pokoleń Polaków.

Zachowajmy więc pamięć o tym wspaniałym Człowieku!

Skrócona wersja powyższego felietonu autorstwa prof. Ryszarda Tadeusiewicza została opublikowana w „Dzienniku Polskim” oraz „Gazecie Krakowskiej” 22.9.2023 r.

Wykaz wszystkich publikacji popularnonaukowych prof. Tadeusiewicza wraz z odnośnikami do ich pełnych wersji