„Informatyka i prawo” – felieton

Wakacje się kończą, więc wracamy do tematów poważnych.

Systemy informatyczne wspomagają działanie ludzi w różnych obszarach profesjonalnej działalności. Zaczęło się od wspomagania naukowców, inżynierów i ekonomistów, ale pod koniec lat 60. XX wieku pojawił się termin „informatyka prawnicza” oraz pojawiły się pierwsze systemy służące do usprawnienia procesów informacyjnych w obszarze prawa. Miło mi wspomnieć, że pionier tej dziedziny w Polsce, profesor Franciszek Studnicki, zapraszał mnie kilka razy do tego, bym w ramach jego wykładu dla studentów prawa UJ opowiadał o komputerach i systemach informatycznych, a ja sam opublikowałem w Gazecie Prawniczej nr 23 (307), 16.12.1976 całostronicowy artykuł pod tytułem „Komputer w roli sędziego”. Temat ten u swych narodzin nie był mi więc obcy, potem jednak moje własne badania w zakresie Inżynierii Biomedycznej i rozwój systemów informatyki prawniczej bardzo się od siebie oddaliły.

W polskim rozumieniu system informacji prawnej to system informacyjny, służący do gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania (w tym aktualizowania) i wyszukiwania informacji prawnych lub prawniczych, mający za zadanie wspomaganie procesów tworzenia i stosowania prawa. Jego funkcjonowanie opiera się na relacyjnej bazie danych oraz programie interfejsowym do jej obsługi.

Z oczywistych powodów najwcześniej informatyczne systemy prawnicze powstały w USA. Zasób informacji w tych systemach bazował początkowo na opracowaniu zatytułowanym „National Reporter System” braci West. Była to papierowa prawnicza baza danych, utworzona w latach 80. XIX wieku, stanowiąca główne narzędzie wykorzystywane przez amerykańskich prawników do wyszukiwania informacji prawnych aż do lat 70. XX wieku. W 1967 roku utworzono na tej podstawie komputerową bazę orzeczeń, którą sprzedawała firma Mead pod nazwą LEXIS. Wydawnictwo braci West udostępniło w 1980 roku własny program wspomagający prawników o nazwie WALT. Te dwa systemy rywalizowały ze sobą i pokrywały większość zapotrzebowania ze strony amerykańskich prawników, na początku udostępniając stale aktualizowane zasoby baz danych w ośrodkach obliczeniowych na dużych komputerach także za pomocą łączy telefonicznych w domach prawników. Po upowszechnieniu komputerów personalnych (PC) w drugiej połowie lat 80. oba systemy sprzedawane były także jako aplikacje dla tych właśnie komputerów.

W Polsce historia systemów informacji prawnej sięga 1974 roku, kiedy to Szef Kancelarii Sejmu podjął decyzję w sprawie utworzenia dziedzinowego Ośrodka Informacji Legislacyjnej "Biblioteka Sejmowa" w ramach założeń SINTO (Systemu Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej). Do realizacji trafił ostatecznie Centralny Zautomatyzowany Rejestr Aktów Prawnych CZRAP, którego nazwę zmieniono potem na Centralny Rejestr Aktów Normatywnych CRAN. Miał on należeć do większej bazy - Systemu Informacji Legislacyjnej SIL, który to według założeń składałby się poza tym z baz: SEJM, CKLP (Centralny Katalog Literatury Prawniczej) i ORZECZNICTWO. Plan zakładał ukończenie SIL-u do 1990 roku, ale ostatecznie poszczególne części systemu powstawały oddzielnie i nie zostały połączone.

W przypadku CRAN istotną kwestią były ograniczenia bazy, czyli m.in. zawarcie w nim jedynie opisów aktów prawnych bez ich tekstu oraz objęcie wyłącznie prawodawstwa z Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego. System rozpowszechniano w latach 1990-1998 jako Rejestr Aktów Prawnych (RAP) - wobec braku sukcesu na rynku, opanowywanego wówczas przez produkty komercyjne, wycofano go z dystrybucji. W późniejszym czasie uzupełniono go o ujednolicone teksty aktów prawnych i udostępniono na stronie Sejmu jako Internetowy System Informacji Prawnej, zmieniony niedawno na Internetowy System Aktów Prawnych (ISAP). W obecnym kształcie zawiera on opisy bibliograficzne aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw od 1919 roku i w Monitorze Polskim od 1946 roku oraz teksty aktów prawnych opublikowanych w Dz.U. od 1944 roku i Monitorze Polskim od 1997 roku. Dość znamienny jest przy tym fakt, iż ostatni urzędowy skorowidz obowiązującego prawodawstwa ukazał się w 1998 roku - nie przeprowadzono więc nowego uporządkowania po wejściu w życie Konstytucji, ani też nie prowadzi się systemowych przeglądów obowiązującego prawa do dziś.

Obok systemów tworzonych z inicjatywy państwa, na rynku pojawiają się też systematycznie bazy wydawane komercyjnie. Największa z nich to System Informacji Prawnej LEX. Jego powstanie było odpowiedzią na wyraźnie zarysowującą się pod koniec lat 80. potrzebę prawników, poszukujących masowo ujednoliconych tekstów aktów prawnych. W 1988 roku opublikowano pierwszą, wymiennokartkową wersję Skorowidza Obowiązujących Przepisów Prawnych, który w odróżnieniu od urzędowego pierwowzoru aktualizowano raz na kwartał, zamiast raz na kilka lat. W 1990 roku ukazała się jego wersja elektroniczna, w 1991 wzbogacono ją o teksty aktów prawnych. Dwa lata później wydano z kolei program Temida z 10 tysiącami orzeczeń SN i NSA. W 1995 roku połączono zaś oba systemy w jeden o nazwie Polskie Prawo i Orzecznictwo, dodając podtytuł System Informacji Prawnej LEX, co ukazywało lepiej jego kompleksowy i całościowy charakter. Poza horyzontalnością i systemowością wyróżniało go też ujęcie wszystkich wersji aktów prawnych obok aktualnych oraz ciągłe poszerzanie bazy o nowe kategorie - m.in. interpretacje urzędowe, projekty ustaw czy komentarze. SIP LEX ukazywał się na przestrzeni lat w różnych wersjach offline i online, obecnie można korzystać z niego również na urządzeniach mobilnych.

Kolejnym dużym systemem informacji prawnej, działającym w Polsce komercyjnie, jest LexPolonica, która weszła na rynek w 1995 roku, odznaczając się przede wszystkim pierwszym interfejsem dla Windows w programie prawniczym. Umożliwiała też wyszukiwanie pełnotekstowe. Z czasem poszerzono ją o komentarze i glosy, wersje historyczne aktów prawnych, prawo UE i ogłoszenia prawno-gospodarcze. Z kolei w 2003 roku pojawił się w Polsce Legalis, wzbogacony wkrótce o prawo UE i ogłoszenia gospodarczo-prawne

Mnogość działających na rynku systemów oraz ich nieustanny rozwój pokazują więc niewątpliwie, w jakim stopniu informatyka prawnicza skupia się właśnie na tym aspekcie swojego funkcjonowania.

Skrócona wersja powyższego felietonu autorstwa prof. Ryszarda Tadeusiewicza została opublikowana w „Dzienniku Polskim” oraz „Gazecie Krakowskiej” 25.8.2023 r.

Wykaz wszystkich publikacji popularnonaukowych prof. Tadeusiewicza wraz z odnośnikami do ich pełnych wersji