„Jubileusz Polskiej Akademii Umiejętności” – felieton

W przyszłym tygodniu odbędą się piękne trzydniowe uroczystości związane z jubileuszem 150-lecia Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). Ponieważ od 1998 roku mam zaszczyt być członkiem tej Akademii, więc traktuję te wydarzenia jak moje osobiste święto – i chcę się z Państwem podzielić moją wynikającą z tego radością!

Formalnie uroczystość jubileuszowa powinna mieć miejsce w przyszłym roku, gdyż właśnie w 1873 roku miała miejsce oficjalna inauguracja Akademii Umiejętności (jeszcze bez przymiotnika „Polskiej”, bo Polski formalnie nie było a nasze ziemie dzierżyli zaborcy). Jednak słusznie świętujemy jako początek istnienia Akademii datę przekształcenia istniejącego od 1815 roku Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK) w Akademię Umiejętności (co miało miejsce w październiku 1872), bo wspomniane uroczyste jej otwarcie 7 maja 1873 roku  odbywało się „pod dyktando” zaborcy (w tym przypadku – Austrii) i było ściśle powiązane z pobytem w Krakowie cesarza Franciszka Józefa. Wprawdzie tę właśnie uroczystość uwiecznił na znanej akwareli  Juliusz Kossak, akcentując w centrum kadru postać austriackiego arcyksięcia Karola Ludwika z charakterystycznymi bokobrodami, ale Akademia już wtedy de facto istniała i działała, gdyż pierwsze jej posiedzenie odbyło się trzy miesiące wcześniej, 18 lutego 1873. Nie pierwsza to i nie ostatnia instytucja, która podczas zaborów zaczynała od praktycznego działania, a na uroczystości przychodził czas nieco później!

Akademia była zlokalizowana w Krakowie, czyli w zaborze austriackim, ale oddziaływała na wszystkich Polaków, zarówno tych pod pozostałymi zaborami (pruskim i rosyjskim), jak na polskich uczonych na emigracji. Akcentem podkreślającym dominującą pozycję Akademii Umiejętności w polskiej nauce było przekazanie jej na własność (w 1893 roku) zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu. Biblioteka ta, założona w 1838 roku przez członków Wielkiej Emigracji, miała bogate zbiory, pozyskane między innymi dzięki składkom publicznym zainicjowanym artykułem Adama Mickiewicza „Rabunek bibliotek i muzeów w Polsce”. Dożywotnim prezesem Rady Bibliotecznej był książę Adam Jerzy Czartoryski – i to właśnie on przekazał Bibliotekę Akademii Umiejętności.
W Akademii działały wtedy 3 Wydziały: Filologiczny, Historyczno-Filozoficzny i Matematyczno-Przyrodniczy. Mimo zaborów Akademia wydała dwie edycje czterotomowej polskiej encyklopedii zatytułowanej „Encyklopedia polska”. Co ciekawe – encyklopedia ta ukazała się również w Warszawie, która – jak wiadomo – była w zaborze rosyjskim.

Warto podkreślić, że mimo trudnych warunków działania wynikających z zaborów - silne motywacje patriotyczne towarzyszyły powstaniu i rozwojowi Akademii dosłownie od pierwszych dni jej istnienia. Nic dziwnego, że zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Akademia przyjęła do nazwy przymiotnik „Polska” i już jako PAU intensywnie działała w okresie XX-lecia Międzywojennego. Państwo Polskie, walczące z różnymi trudnościami, doceniało wtedy naukę i w 1919 roku PAU ukończyła piękny budynek przy ul. Sławkowskiej, w którym działa do dziś (którego kamień węgielny położono jeszcze w 1857 roku przeznaczając początkowo budynek dla TNK ale po wiadomym przekształceniu stał się on siedzibą PAU). Akademia w tamtym (porozbiorowym!) czasie otrzymywała też ogromne darowizny od osób prywatnych w postaci  nieruchomości rolno-leśnych. Ogromny kapitał (365 kg złota!) przeznaczony na nagrody dla uczonych przekazał Akademii Erazm Jerzmanowski. Tak, tak – były w historii Polskie czasy, kiedy naukę doceniano! Kiedyś były...

Działanie PAU zostało wstrzymana w okresie okupacji (jak wszelka polska działalność naukowa), ale po wyzwoleniu Krakowa Akademia reaktywowała się i bardzo ładnie rozwijała, miała 676 członków krajowych i 264 zagranicznych – i wtedy padł grom: W 1952 roku decyzją władz komunistycznych PAU została zawieszona, bo komuniści postanowili stworzyć podlegającą władzy Polską Akademię Nauk. Ale po 1989 roku PAU została odtworzona i szczęśliwie funkcjonuje do dziś. A za 4 dni będzie obchodzić jubileusz 150 lat istnienia. Gaudeamus!

Skrócona wersja poniższego felietonu autorstwa prof. Ryszarda Tadeusiewicza została opublikowana w „Dzienniku Polskim” oraz „Gazecie Krakowskiej” 7.10.2022 r.

Wykaz wszystkich publikacji popularnonaukowych prof. Tadeusiewicza wraz z odnośnikami do ich pełnych wersji